ص:2

ارزش وقت در اسلام

کد: 1408

نویسنده: فرحناز فردوسیان

ویراستار: فاطمه شیخ زاده

ناشر: دفتر عقل

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

نوبت چاپ: اول / اردیبهشت 1388

شمارگان: 1500

بها: 10000 ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 _ 0251 دورنگار : 2915510

تهران: خیابان جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164997

info@irc.ir www.irc.ir

شابک: 6-87-2761-964- 978 / ISBN: 978-964-2761-87-6

ص:3

ص:4

استفاده از فرصت، در گرو همت21

جوانی و استفاده از وقت22

سحرخیزی24

هزینه فرصت25

ویژگی های وقت25

1. وقت، به شتاب در حال سپری شدن است26

2. فرصتی که گذشت، دیگر باز نمی گردد27

3. وقت، گران بهاترین سرمایه انسان27

وظیفه آدمی در برابر وقت28

1. حریص بودن به وقت و استفاده مناسب از آن28

2. غنیمت شمردن اوقات فراغت29

3. گوی سبقت ربودن از یکدیگر در انجام نیکی ها29

4. عبرت گرفتن از گذشت زمان30

روشهای مدیریت زمان31

آسیبشناسی وقت35

1. بی برنامگی36

2. توجه نکردن به اولویت ها38

3. تقسیم نکردن کارها38

4. از این شاخه به آن شاخه پریدن38

5. افسوس خوردن بر گذشته39

6. کسالت و بی حوصلگی40

7. استفاده نادرست از اوقات فراغت40

غنیمت شمردن فرصت در کلام معصومین(ع)41

1. رسول خدا(ص)41

2. امیرمؤمنان، علی(ع)42

ص:5

3. امام حسن(ع)44

4. امام محمدباقر(ع)45

5. امام صادق(ع)45

6. امام موسی کاظم(ع)46

ارزش زمان در نگاه اندیشمندان غیرمسلمان46

آچاریا46

وین دایر50

دیل کارنگی51

استانلی جونز52

ویلیام پک52

شوپنهاور52

دکتر ماردن53

فرانکلین53

زمان، در آیینه شعر و ادب فارسی53

در وصف پیری55

در شکایت از طلایه پیری55

درباره پیری56

گذشت56

نیم قرن زندگی57

پیری57

وداع جوانی58

تقسیم عمر59

جویبار عمر59

بهای جوانی59

پیک پیری60

ص:6

حکایت هایی درباره استفاده از فرصت ها و ارزش وقت62

کلام آخر69

کتاب نامه73

ص:7

ص:8

لحظات را می دانند و اگر شده زر ناب را از دست بدهند، از وقت باارزش خود به بهترین شکل بهره می جویند.

در دنیای کنونی، هر روز که سپری می شود، بشر به ارزش علمی، اقتصادی، روان شناسی و معنوی وقت بیشتر پی می برد. امروزه با قرار گرفتن در دهکده جهانی، بشر با ایجاد روابط الکترونیک و استفاده از تارهای جادویی اینترنت، در کوتاه ترین زمان ممکن با افراد و سازمان های گوناگون در سطح جهان ارتباط برقرار می کند که این روابط در سطح کلان و در مقیاس گسترده میان کشورها، می تواند میلیون ها دلار صرفه جویی در وقت و در پی آن، صرفه جویی در دیگر منابع اقتصادی را به همراه آورد.

پژوهشگر ارجمند خانم فرحناز فردوسیان با تلاش ارزنده خویش کوشیده است تا چگونگی بهره گیری از فرصت گران مایه عمر را به تصویر بکشد. امید است که برنامه ریزان و برنامه سازان کارآشنا از این ره توشه به گونه ای بهینه استفاده کنند.

انّه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:9

ص:10

با توجه به اینکه عمر ما محدود است و فرصت ها به فرموده حضرت علی(ع) همچون ابرهای گذران هستند، تنها، کسانی که راه درست استفاده از آنها را بدانند و با بارور کردن ابرهای فرصت زندگی خویش، باران رحمت الهی را بر وجود خسته خویش احساس کنند، می توانند از خزانه زمان، درّهای گران بها و رنگارنگی را فراچنگ آورند. یکی از اندیشمندان به زیبایی به این نکته اشاره کرده است:

روزگار، طبق طبق گل های فرصت را در دسترس ما قرار می دهد تا از آن استفاده کنیم و آن گاه چه استفاده بکنیم و چه استفاده نکنیم، آهسته و بی سروصدا این فرصت ها را از ما پس می گیرد و آن را در چاه بی پایان زمان می افکند.(1)

بنابراین، باید قدر عمر و فرصت ها را بدانیم تا با ره توشه ای مناسب، دنیا و آخرت خویش را آباد سازیم.

ص:11

ص:12

فصل ها، بر اثر اراده ای به مراتب قوی تر از اراده انسان ها که همان خواست پروردگار است، صورت می پذیرد. بنابراین، می توان نتیجه گرفت که تصور زندگی بدون زمان، ناممکن است. در حقیقت، زمان به زندگی همه موجودات، نظم و انسجام می بخشد.

ص:13

همچنین، رسول اکرم صلی الله علیه و آله به ابوذر می فرماید: «به عمرت بخیل تر از درهم و دینار باش».(1)

برخی از صاحب نظران معتقدند که زندگی مانند صحنه تئاتر است که بازیگران آن با پذیرش نقش های مختلف، توان اجرایی خود را نشان می دهند. برای مثال، شکسپیر می گوید: «ما در طول عمرمان مثل بازیگرانی هستیم که چند لحظه ای روی صحنه ظاهر می شویم.»(2) برخی دیگر بر این باورند که با گذشت هر لحظه از عمر، آدمی به مرگ نزدیک تر می شود و ناخودآگاه انتظار آن را می کشد:

ما از ابتدای عمر نظیر چابک سواری که مرتباً اسب خود را عوض می کند و در هیچ منزل توقف نمی کند، عجله داریم که زودتر روزها و هفته ها و ماه ها بگذرد تا به سرمنزل مرگ واصل شویم و این معشوق عزیز را در آغوش بگیریم.(3)

حال که عمر امانتی است الهی، لازم است انسان به عنوان یک امانت دار خوب به شایستگی از آن مراقبت کند و روزی این امانت را به صاحبش بازگرداند.

«ماحصل سخن این است که ما باید در برابر امانت عمر خود، به آب حیات دست یابیم که رنگ و بوی خدایی دارد و به درخت طیبه ای می ماند که جاودانه است و برای این کار باید در فرصت [محدود] عمر، خود را بیابیم و به گوهر اصلی انسانی خود دست یابیم. عمر ما به گلدان گلی می ماند که باید

ص:14

بوته گل در آن رشد کند(حیات طیبه). اگر در این گلدان، علف های هرز رشد کرد، گل اصلی رشد نمی کند...».(1)

برخی از شاعران نیز مراحل عمر را این گونه برشمرده اند:

بهار عمر باشد تا چهل سال

چهل ساله فرو ریزد پر و بال

پس از پنجاه نباشد تن درستی

بصر کندی پذیرد، پای سستی

چو شصت آمد، نشست آمد پدیدار

چو هفتاد آید افتی از همه کار

به هشتاد و نود چون در رسیدی

بسا سختی که از گیتی شنیدی

از آنجا گر به صد، منزل رسانی

بود مرگی، به صورت زندگانی

اگر صد سال مانی، گر یکی روز

بباید رفت زین کاخ دل افروز

پس آن بهتر که دل را شاد داری

وزان شادی، خدا را یاد داری [

نظامی گنجوی

این بیت ها بیشتر به زندگی و قالب جسمانی افراد اشاره می کند، در صورتی که اگر قلب انسان به نور الهی روشن شود و آدمی به حیات طیبه دست یابد، هر قدر هم بر عمرش افزوده شود، به همان میزان یا حتی بیشتر بر بندگی خالصانه اش در پیشگاه پروردگار افزوده و نهانخانه قلبش از نشاط و بهجت درونی آکنده خواهد شد.

ص:15

لحظه های عمر حکایت می کند. دوره جوانی، دوره اوج و اقتدار عمر انسان است که با پیچ و تاب ها و فراز و نشیب های دل فریب، به زندگی انسان زیبایی و جلایی تازه می بخشد. جوانی را می توان به دوره قدرت و نیرومندی میان دو مرحله ضعف کودکی و سستی پیری تشبیه کرد.

«ویژگی هایی نظیر نشاط، کوشش، هیجان، انتقاد، زیبادوستی، پویایی، نوجویی و نوآوری، همزاد با این دوران است و جوان با این توشه به سوی هدف گام برمی دارد و همواره در پی رسیدن به سعادت، در تلاش و تکاپوست».(1)

استعمارگران برای نفوذ به جوامع همواره جوانان را هدف پیکان مسموم خواسته های خود قرار داده اند؛ چراکه جوانان بزرگ ترین سرمایه های انسانی یک جامعه به شمار می روند و بدون وجود آنها بسیاری از کارهای جامعه به انجام نمی رسد. پس لازم است از فرصت های دوران جوانی در راه درست و شایسته بهره گیریم تا در دیگر دوره های زندگی، یعنی میان سالی و کهن سالی، حسرت، قرین جوانان امروز نباشد.

تا جوانی و تن درستی هست

آید اسباب هر مراد به دست

تو که سرسبزی جهان داری

ره کنون رو که پای آن داری

نظامی

در دیگر فرهنگ ها نیز جوان و جوانی را به عنوان سرمایه ای ارزشمند ستوده اند. از جمله: «جوانی بهار آرزوهاست.»(2) «جوانی ستاره ای است که فقط

ص:16

یک بار در آسمان عمر طلوع می کند.»(1) و «با چوب هایی که در جوانی گرد می آوری، در پیری گرم می شوی».(2)

ص:17

ص:18

ص:19

ص:20

مبتنی بر غم خواری و عشق، و ریشه گرفته از انکار هوای نفس بوده است»؛(1) پس سعادت واقعی در آن زمان به انسان روی می آورد.

ص:21

ولی آنها قادر نیستند این فرصت ها را تشخیص دهند و از آن استفاده کنند. در دایره فعالیت های ما، فرصت ها در اوقات غیرمترقبه به خودنمایی می پردازند. باید با مغناطیس درونی، این فرصت ها را به خود جلب و از آن استفاده کنیم».(1)

ص:22

در چیدن میوه ای که نرسیده، شتاب مکن که هنگام خود، به آن خواهی رسید... و برای رفع نیازمندی های خود، پیش از وقت مشتاب که مایه دل افکاری و بی تابی می شود و گرفتار نومیدی ات می سازد.(1)

امام حسین(ع) نیز فرموده است: «شتاب، سفاهت است و سفاهت، ناتوانی».(2)

ص:23

و گفت: فهمیدم. [چون من کتاب های تاریخی بسیار مطالعه کردم،] گفتم هزار سال و شاید بیشتر از هزار سال!»(1)

ص:24

همیشه یاد مرگ در ذهن ما زنده باشد و بدانیم که همه ما رفتنی هستیم و اینکه می بینی روی قبرها سن مردگان 20، 25 و 30 سال نوشته شده است، بدین خاطر است که دروغ و تخلف در زندگی ما نیست. در شهر ما نمی توانی یک دروغ و یک تظاهر پیدا کنی. اگر روی قبر بنویسیم فلانی 70 سال عمر کرده است، دروغ گفته ایم؛ برای اینکه کسی که 35 سال از زندگی اش در خواب بوده، زندگی نکرده است ما می خواهیم به زندگی، نام حیات بدهیم؛ یک انسان باید چنین باشد».(1)

ص:25

و ترتیب و تنظیم فهرست موضوعی کتاب ها، و دیگر منابع، می توان در مدتی بسیار کوتاه به کتاب و اثر مورد نظر دست یافت.

بزرگان دین در گفتار عالمانه و حکیمانه خویش همواره مردم را به استفاده مناسب از فرصت ها فراخوانده و لزوم برنامه ریزی در کارها را گوشزد کرده اند. حضرت امام رضا(ع) دراین باره می فرماید:

از پروردگار خود عافیت و سلامتی دنیا و آخرت را بخواهید و بکوشید تا زمان زندگی شما چهار بخش باشد:

بخشی برای خدا و راز و نیاز با او؛ قسمتی برای امرار معاش و زندگی؛ بخشی برای گذراندن با برادران مورد اعتماد و آنان که عیب هایتان را به شما نشان دهند و در دل با شما خلوص داشته باشند و قسمتی را برای لذت های خویش اختصاص دهید و با آن برای بخش های دیگر نیرو گیرید.(1)

انسان عاقل نباید اجازه دهد وقت ارزشمند به بیهودگی بگذرد و برنامه های زندگی اش لجام گسیخته به پیش رود. باید هر کاری را با توجه به مقدار زمانی که صرف آن می کنیم، به گونه ای انجام دهیم که بهترین بازده را داشته باشد. مدیریت زمان به عنوان یک دانش یا فن، به ما کمک می کند تا از مدت زمان عمر خویش بهتر بهره گیریم و به دوباره کاری و بی برنامگی دچار نشویم.

ص:26

شد که از دیدگاه حضرت علی(ع)، فرصت همچون ابر گذران است که باید به سرعت از آن بهره جست؛ زیرا اگر از آن غفلت شود، جز پشیمانی و افسوس چیزی به همراه نخواهد داشت. آن امام همام در کلامی زیبا می فرماید: «اَلْفُرصهُ سَریعهُ الْفَوتِ؛ فروغ فرصت به سرعت افول می کند».(1)

پس تو را هر لحظه مرگ و رجعتیست

مصطفی فرمود دنیا ساعتیست

مولانا

بسیارند افرادی که سال ها وقت و نیرو و فرصت خود را تباه می کنند و همیشه به امید انجام دادن کارها در روز بعد یا فردا، خود را دل خوش می دارند؛ فردایی که شاید هیچ گاه برای آنها نخواهد آمد؛ چراکه پس از سپری کردن امروز و گام نهادن در روز بعد، باز هم به امید فردا، کارها را به تأخیر می اندازند.

«این دست و آن دست کردن یا کار امروز را به فردا انداختن، شخص را در باتلاقی گرفتار می کند که قدرت تحرک را از او می گیرد و هرچه بماند، بیشتر در باتلاق فرو می رود و طبعاً برداشتن گام اول مشکل تر می شود تا آنجا که دیگر، امکان هر نوع حرکتی از شخص سلب می شود».(2)

اگر درصدد ریشه یابی چنین مشکلی باشیم، درمی یابیم که امروز و فردا کردن، به جهت راحت طلبی و فرار از کارها شکل می گیرد و به تدریج عمیق تر می شود و به صورت عادتی نابهنجار درمی آید. معمولاً فرد در مراحل اول، با بهانه هایی همچون وقت برای انجام کار زیاد است، فردا هم روز خداست، امروز اصلاً حوصله انجام این کار را ندارم، کارهای مهم تر از این کار زیاد

ص:27

است و کار دنیا هیچ وقت تمام نمی شود، خود را از زیر بار مسئولیت می رهاند و برای آرام کردن خود، انجام آن کار را به فردا می سپارد، غافل از اینکه فردا نیز همان روحیه در وجودش سر برمی آورد و از زیر کار شانه خالی می کند.

کاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش

وه که بس بی خبر از غلغل چندین جرسی

حافظ

ص:28

هرچند تعداد فرصت ها محدود است، در آسمان زندگی هر فردی، این ابرهای زودگذر، پیاپی پدیدار می شوند. دراین حال، انسان باید شرایطی فراهم سازد تا از این ابرها، بارانی طراوت بخش و زندگی آفرین بر مزرعه زندگی اش ببارد.

بسیاری از شاعران در آثار خود از همت به عنوان «بال پرواز»، «عامل صعود» و «سکوی پرش» یاد کرده اند.

از همت بلند به دولت توان رسید

آری به فیل صید نمایند فیل را

صائب

همت اگر پایه فزایی کند

پشه بی بال همایی کند

همت اگر پای به میدان نهد

گوی فلک در خم چوگان نهد

وحشی

همت اگر سلسله جنبان شود

مور تواند که سلیمان شود

وحشی

ص:29

محدود خود را بی پروا و بدون ملاحظه خرج می کند و می پندارد که با کوهی بی پایان از ثروت روبه روست و زمانی به خود می آید که آهی در بساط ندارد.

«یک روز، خیلی خیلی بی اهمیت به نظر می رسد و حال آنکه «یک روز» از لحاظ کیفیت با «یک سال»، بلکه با «ابدیت» برابر است، گو اینکه از لحاظ کمیت هرگز قابل مقایسه نیست؛ زیرا «یک سال» براساس همین «یک روز» و [و یک روز براساس] همین «یک ساعت» پایه ریزی شده است، همچنان که ارقام بزرگ از اعداد کوچک سرچشمه می گیرند».(1)

باید دانست که فرصت های عمر در هر مرحله به ویژه در زمان جوانی بسیار محدود است و باید بی نهایت از آن استفاده کرد:

«جوانی یک فرصت ناپایدار محدود است که گنجینه ای در حدود یک صد هزار ساعت از زمان را به عنوان وقت قابل استفاده در اختیار دارد. پس تسلط بر این سرمایه گران بها، هوشیاری، تدبیر و مدیریت کارآمد را می طلبد».(2)

گر گوهری از گفت برون تافت

در سایه «وقت» می توان یافت

گر «وقت» رود ز دست انسان

با هیچ گهر خرید نتوان

ایرج میرزا

«جام عمر را به دست ما داده اند تا آن را مطابق میل خود پر کنیم. اختیار در دست ماست، ما می توانیم جام عمر خود را از زهر هلاهل لبریز کنیم و همچنین، قادریم گواراترین شربت ها را در درونش بریزیم. اگر اوقات خود را به بطالت و شرارت بگذرانیم، جام عمر ما از زهر لبریز می شود، ولی اگر

ص:30

حیات خود را با کردار و پندار و گفتار نیک آرایش بدهیم، جام عمر ما از شربت گوارا پر می گردد».(1)

همه ما باید برنامه روزانه خود را مانند ساعت تنظیم کنیم و در پایان هر روز، جلوی ساعت هایی که در طول روز تلف کرده ایم، نشانه تفریق و جلوی ساعت هایی که از آن استفاده بهینه کرده ایم، نشانه مثبت بگذاریم و در نهایت، بکوشیم تا نشانه های منفی، روز به روز کمتر شود.

ص:31

نظامی نیز چنین سروده است:

چه خوش مُلکی است مُلک صبحگاهی

در آن کشور بیابی هر چه خواهی

کسی کو در حصار گنج ره یافت

گشایش از کلید صبحگه یافت

سعدی هم این گونه می سراید:

چه خوش سپیده دمی باشد آنکه بینم باز

رسیده بر سر الله و اکبر شیراز

ص:32

هزینه فرصت های از دست رفته خود را بپردازد که همانا؛ از بین رفتن وقت و توان فکری و استعداد جوانی است.

ز ما آنچه شد، آن نیابیم باز

جوانی است چون پیری آمد فراز

اسدی طوسی

بنابر مفهوم کلی هزینه فرصت، این هزینه در زمینه عوامل تولید و امکانات مادی نیز کاربرد دارد. «وقتی منابع و امکانات در دسترس را که قابلیت مصارف متعدد دارد، به مصرف خاصی می رسانیم، در واقع از مصارف دیگر آن و آثار و نتایجی که می توانست به بار آورد، صرف نظر کرده ایم».(1)

ص:33

ص:34

و هر کس اجلش فرا رسد، هرگز خدا [آن را] به تأخیر نمی افکند. و خدا به آنچه می کنید، آگاه است.

وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ فیها رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحًا غَیْرَ الَّذی کُنّا نَعْمَلُ أَوَلَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فیهِ مَنْ تَذَکّرَ وَ جاءَکُمُ النّذیرُ فَذُوقُوا فَما لِلظّالِمینَ مِنْ نَصیرٍ. (فاطر: 37)

و آنان ]کافران[ در آنجا فریاد بر می آورند: پروردگارا! ما را بیرون بیاور تا غیر از آنچه می کردیم، کار شایسته کنیم. مگر شما را [آن قدر] عمر دراز ندادیم که هر کس که باید در آن عبرت گیرد، عبرت می گرفت و [آیا] برای شما هشدار دهنده نیامد؟ پس بچشید که برای ستمگران یاوری نیست.

ص:35

ص:36

وَ لِکُلِّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلّیها فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللّهُ جَمیعًا إِنّ اللّهَ عَلی کُلّ ِ شَیْ ءٍ قَدیرٌ. (بقره: 148)

و برای هر کس قبله ای هست که وی روی خود را به آن [سوی] می گرداند. پس در کارهای نیک بر یکدیگر پیشی گیرید. هر کجا که باشید، خداوند همگی شما را [به سوی خود باز] می آورد. در حقیقت، خدا بر همه چیز تواناست.

برای هر یک از شما [امت ها] شریعت و راه روشنی قرار داده ایم و اگر خدا می خواست، شما را یک امت قرار می داد، ولی خواست تا شما را در آنچه به شما داده است، بیازماید. پس در کارهای نیک بر یکدیگر پیشی بگیرید. بازگشت همه شما به سوی خداست. آن گاه درباره آنچه در آن اختلاف می کردید، آگاهتان خواهد کرد. (مائده: 48)

ص:37

إِنَّ فی خَلْقِ السّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللّیْلِ وَ النّهارِ لآیاتٍ لأُولِی اْلأَلْبابِ. الّذینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیامًا وَ قُعُودًا وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکّرُونَ فی خَلْقِ السّماواتِ وَ اْلأَرْضِ رَبّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النّارِ. (آل عمران: 190 و 191)

مسلّماً در آفرینش آسمان ها و زمین و در پی یکدیگر آمدن شب و روز، برای خردمندان نشانه هایی [قانع کننده] است. همانا که خدا را [در همه احوال] ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده، یاد می کنند و در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند [که] پروردگارا! اینها را بیهوده نیافریده ای. منزهی تو! پس ما را از عذاب آتش دوزخ در امان بدار.

ص:38

بدین معنا که 20 درصد از فعالیت های شما باید سبب دست یابی به 80درصد از نتایج شود. بنابراین، 20درصد از مهم ترین کارها باید در اولویت قرار گیرد.

ص:39

هر چه قدر با برنامه ریزی بهتر با امور مختلف روبه رو شوید و امور کلیدی و مهم را از کارهای کم اهمیت تر جدا کنید، راحت تر می توانید وظایفی را که بر عهده دارید، انجام دهید.

ص:40

دقت کنید در چه مواقعی از روز بیشترین کارآیی را می توانید داشته باشید، سپس مهم ترین کارها را با صرف خلاقیت درونی در آن زمان انجام دهید.

ص:41

باشد، با وجود این باید کوشید بدون دلهره و ناامیدی و تنها بر اساس اهمیت کارها، آنها را به انجام رساند.

ص:42

چشم زخم راهزنان وقت دور نگه داشته ایم و از آن برای رسیدن به اهداف باارزشی که خود برای کار و زندگی مان تعیین کرده ایم، استفاده کنیم.»(1) در این قسمت کوشیده ایم تا برخی از این سارقان را که با نقاب های رنگارنگ در مسیر زندگی ما ظاهر می شوند و فرصت های ما را به تاراج می برند، معرفی کنیم.

ص:43

به من گزارش دهید. جوان از فرصت به دست آمده شادمان شد و به سرعت خود را به بندرگاه رساند و پس از مدتی کوتاه شتابان خود را به دربار رسانید و به انوشیروان گفت که آن کشتی از هندوستان به ایران آمده است. شاه پرسید: محموله آن چیست؟ جوان گفت: همین حالا به بندرگاه برمی گردم و تحقیق می کنم. رفت و سپس به سرعت به دربار بازگشت و گفت: محموله آن کشتی ادویه است. شاه پرسید: چه نوع ادویه ای و از هر نوع چه میزان در محموله وجود دارد؟

جوان که این پرسش برایش غیرمنتظره بود، بار دیگر به بندرگاه بازگشت و پس از پرس وجو، به شتاب، خود را به دربار رساند و درحالی که از نفس افتاده بود، خواست تا پاسخ شاه را بدهد که بزرگمهر وارد شد و پس از ادای احترام، گفت: این کشتی با این نام و نشان و در فلان تاریخ از بندر فلان در هندوستان به سوی آب های ایران حرکت کرده است و فهرست محموله آن از این قرار است و در این هنگام، فهرست کاملی از کالاهایی را که محموله آن کشتی را تشکیل می داد، به انوشیروان ارائه کرد. وی همچنین در مورد هدف بازرگانان هندی از سفر و برنامه های آنان در ایران گزارش کاملی را به گوش شاه رساند. شاه پس از آن، رو به جوان حسود و جاه طلب کرد و گفت: حالا فهمیدی که دلیل احترام ما به این وزیر باکفایت چیست؟» از این حکایت می توان نتیجه گرفت که ضعف برنامه ریزی و نبود برنامه از قبل، سبب دوباره کاری و بی نتیجه بودن فعالیت های انسان می شود.

ص:44

ص:45

«نکته مهم در این باره این است که نباید اجازه دهیم بین کنار گذاشتن یک کار و به دست گرفتن دوباره آن، فاصله زیادی بیفتد؛ چون در این صورت، وقت زیادی تلف می شود و گاه اتفاق می افتد که دیگر توفیق ادامه کار تا حصول نتیجه مطلوب از دستمان خارج می شود».(1)

«تمرکز قوای دماغی، به قوّه خلاقه توانایی می دهد که هر چه بیشتر آشکار شود. بعضی دانشمندان عقیده دارند که فرق بین یک نابغه و یک مرد عادی فقط در این است که نابغه، دقیق تر و موشکاف تر از فرد عادی است. نابغه می تواند برای مدتی طولانی درباره موضوعی با دقت ناگسستی بیندیشد، ولی فرد عادی چون ظرفیتش کم است، از عهده چنین عمل برنمی آید».(2)

«تمرکز قوای دماغی هنر است؛ هنر این است شخص فقط درباره یک موضوع بیندیشد و جمیع اندیشه هایی که نسبت به آن موضوع بیگانه اند، از نظر دور بدارد. تمرکز قوای دماغی یعنی توجه به یک دایره معانی به خصوص».(3)

ص:46

با فرو رفتن در گرداب گذشته، سرزندگی و نشاط زمان حال ازدست می رود. گذشته می تواند در زندگی هر یک از ما کارکرد مناسب خود را داشته باشد، به شرطی که بتوانیم از آن عبرت بگیریم و بر میزان تجربه های خود بیفزاییم وگرنه سِیر کردن در زمانی که دیگر وجود ندارد، جز وهم و خیال چیزی به همراه نخواهد داشت. بنابراین، می توان گفت یکی از راهزنان حقیقی زمان، سیر کردن بی نتیجه در زمان گذشته است.

ص:47

به دنبال هوای دل ز غفلت می روی اما به جان خواهی رسیدن زین سفر، روزی که واگردی

صائب تبریزی

برای گذراندن اوقات فراغت باید راهی را پیمود که به رشد شخصیت و بلوغ اجتماعی و شکوفایی استعدادها بینجامد. کارشناسان معتقدند که فراغت فعال یعنی فراغتی که شخص افزون بر نقش آفرینی در آن، جنبه های مختلف وجودی خویش را نیز کشف می کند و به عنوان یک شهروند مطلوب شناخته می شود. ازاین رو، فراغت فعال، فرآیندی مهم در هویت یابی افراد است.

ص:48

در روزهای زندگی شما لحظه هایی فرا می رسد که در معرض نسیم حیات بخش الهی قرار می گیرید و فرصت مناسبی به دست می آورید. بکوشید از آن فرصت ها بهره بگیرید و خویشتن را در مسیر فیض الهی قرار دهید.(1)

ص:49

«در روزهایی که مهلت دارید و اجل فرا نرسیده، اگر اهل کارید، به کار برخیزید و از فراغ خود پیش از رسیدن گرفتاری بهره گیرید و پیش از آنکه راه نفس کشیدن بسته شود، تنفس کنید».(1)

«دنیا سه روز است: روزی که با هر چه در آن بود، گذشت و باز نخواهد گشت و روزی که در آنی و سزاوار است که آن را غنیمت دانی و روزی که نمی دانی از آنِ که خواهد بود و چه بسا تو در آن به سرای دیگر رخت بربندی. روز گذشته، حکیمی ادب کننده است و روزی که در آنی، دوستی در حال وداع است و اما از فردا، تنها امیدی به آمدنش داری. پس، از امروز توشه برگیر و از آن به شایستگی جدا شو. فقط به کاری که کرده ای، اطمینان داشته باش و از دل بستن و فریفته شدن به آرزو و امل بپرهیز.

غم فردا را از امروز به خود راه مده که غم امروز، تو را بس است و فردا با کار و گرفتاری، خود، بر تو وارد خواهد شد. اگر غم فردا را بر امروز خود بار کنی، بر اندوه و رنج خویش افزوده ای و بار چیزهایی را که باید در چند روز بکشی، در یک روز کشیده ای و بدین گونه اندوه خود را بزرگ و گرفتاری خود را فراوان و رنج خود را زیاد کرده ای و با دل بستن به امید و آرزو، از اقدام و کوشش بازمانده ای، درحالی که اگر دل خویش از آرزو تهی ساخته بودی، به کوششی بیش برمی خاستی.

آیا نمی بینی که دنیا ساعتی میان دو ساعت است؟ ساعت گذشته و ساعت باقی مانده و ساعتی که در آنی. تو اکنون از آسایش ساعت گذشته و ساعت آینده لذتی نمی یابی و از سختی آنها دردی احساس نمی کنی.

ص:50

پس ساعت گذشته و ساعتی را که اکنون در آنی، همچون دو مهمان بدان که بر تو وارد شده اند؛ آنکه از پیش تو رفته، تو را نکوهش می کند و آنکه بر تو وارد شده، تجربه ای از گذشته برایت آورده است».(1)

«بندگان خدا! اکنون به کار برخیزید که زبان ها باز است و بدن ها تن درست و اندام ها نرم و به اختیار و عرصه فعالیت، گسترده و میدان کوشش، بزرگ».(2)

همچنین، آن حضرت به مالک اشتر سفارش می کند:

«کار هر روز را در همان روز انجام بده؛ زیرا هر روزی مخصوص کار همان روز است. و از میان اوقات خود، بهترین و بزرگ ترین بخش ها را برای انجام دادن تکالیفی که در پیشگاه خدای خویش داری، مخصوص گردان، هرچند اگر نیت درست باشد و سلامتی و آسایش مردم [در حکومت تو] تأمین شود، همه بخش ها از آنِ خدا است».(3)

آن حضرت در کلامی دیگر درباره غنیمت شمردن فرصت به مسلمانان چنین سفارش می کند:

«دیروزت از دست رفته و فردایت مشکوک است و امروزت مغتنم. پس در بهره برداری از فرصت ممکن شتاب کن و از اطمینان کردن به روزگار بپرهیز!»(4)

ص:51

ص:52

امام صادق(ع) از پدران خود در تفسیر آیه «وَ لاتَنْسَ نَصیبَکَ مِنَ الْدُّنیا» روایت کرده است که:

سلامت، نیرومندی، فراغت، جوانی، نشاط و بی نیازی خود را فراموش مکن. در دنیا از آنها بهره برداری کن و متوجه باش که از آن سرمایه های عظیم، به نفع معنویات و آخرت خود استفاده کنی.(1)

ص:53

شروع کنید، مجدداً جوان خواهید بود و تنها آگاهی جوان است که می تواند با خدا ارتباط برقرار کند؛ چراکه بین شما چیزی حایل نیست، اما اگر گذشته را با خودتان حمل کنید، گذشته همچون مانعی نظیر دیوار چین عمل خواهد کرد؛ قطور و زمخت که هر لحظه هم قطورتر می شود.(1)

آچاریا در مورد هنر زندگی کردن نیز سخنان تأمل برانگیزی دارد که به قسمت هایی از آن اشاره می شود.

«انسان به دنیا آمده تا به زندگی برسد، اما همه چیز بستگی به خود او دارد. می تواند نادیده بگیرد، می تواند به نفس کشیدن ادامه دهد، می تواند به تغذیه ادامه دهد، می تواند به پیر شدن ادامه دهد و بالاخره می تواند به رفتن به سوی گور ادامه دهد، اما این زندگی نیست؛ این مرگ تدریجی است از گهواره به گور. هفتاد سال مرگ روز به روز. و چون میلیون ها آدم دوروبر ما به همین کار ادامه می دهند؛ یعنی به مرگ تدریجی و آهسته ادامه می دهند، شما هم شروع به تقلید از آنها می کنید.

کودکان هر چه می آموزند، از اطرافیانشان می آموزند و ما توسط مردگان محاصره شده ایم. پس ابتدا باید بفهمیم منظور ما از زندگی چیست. زندگی صرفاً عمر کردن نیست، بلکه رشد کردن است. این دو با هم متفاوتند. عمر کردن، کاری است که از همه حیوانات برمی آید. رشد کردن، هدف واقعی انسان است. عده معدودی می توانند ادعایش را داشته باشند.

رشد کردن؛ یعنی حرکت بی وقفه به سوی ماهیت حیات. رشد کردن؛ یعنی دور شدن از مرگ، نه رفتن به سوی مرگ. هر چه عمیق تر در زندگی فرو رویم، بیشتر به ابدی بودن خود پی می بریم و از مرگ دور می شویم. لحظه ای فرا می رسد که مرگ به چشم شما جز تبدیل و تعویض لباس نیست؛ تعویض

ص:54

خانه، تعویض شکل. هیچ چیزی نمی میرد. هیچ چیزی نمی تواند بمیرد. مرگ بزرگ ترین توهمی است که وجود دارد...».(1)

وی برای درک بهتر این مطلب، مثال می زند، مثالی درباره رشد درخت و ریشه های آن. به باور او، هر چه قد درخت به طرف بالا رشد می کند، ریشه هایش عمیق تر می شوند و بیشتر در دل خاک نفوذ می کنند. سپس نتیجه می گیرد: «در زندگی، رشد کردن، یعنی عمیقاً در درون رشد کردن. درون، جایی است که ریشه های شما موجودند».(2)

«عوض شدن شما در هر لحظه میسر است و وقتی من می گویم «هر لحظه»، منظورم واقعاً هر لحظه است. منظورم این است که هر چیزی که در گذشته اختیار کرده اید، مانع و حصار شما نخواهد بود. سال های متمادی به دنبال لذت و لذت و لذت بوده اید و احتمالاً نصیبتان رنج و رنج و رنج بوده [است]، اما آن را مانع و حصار تلقی نکنید...».(3)

آچاریا ضمن بیان داستان حضرت عیسی(ع) و مرد ماهیگیر، مطالب آموزنده ای را بیان می دارد و همگان را به استفاده از زمانی که در اختیار دارند، فرا می خواند. داستان از این قرار است که روزی حضرت عیسی(ع) در یک صبح روشن نزد ماهیگیری که تورش را در آب می انداخت، آمد و گفت که می خواهد به او بیاموزد چگونه ملکوت خدا را در تورش صید کند. در واقع منظور حضرت، متحول کردن زندگی ماهیگیر بود. ماهیگیر به دنبال عیسی(ع) به راه می افتد، ولی در همان زمان یکی از اهالی روستایی که ماهیگیر در آن زندگی می کرد، دوان دوان به سویش می آید و خبر مرگ پدرش را به او

ص:55

می دهد. ماهیگیر از حضرت مسیح(ع) عذر می خواهد و می گوید: «چند روزی به من وقت بده تا برای مرد پیر، احترامات لازمه را به جا بیاورم.»(1) حضرت عیسی(ع) می فرماید: «بگذار مردگان، مردگان را به خاک بسپارند.» برای حضرت عیسی(ع) تمامی مردم آن آبادی بدین خاطر که فقط در گذشته زندگی می کردند، مرده به شمار می آمدند.

«زندگی یعنی [زمان] حال، یعنی اینجا و اکنون... . بنابراین، شما مثل یک آونگ بین گذشته و آینده در رفت و آمدید و در این آمدوشد مداوم، آن لحظه فرّار که همانا زندگی است، از دست می رود...».(2)

چه بسیارند کسانی که با خاطرات گذشته خود زندگی می کنند و فرصت های زمان حال را از دست می دهند و چه بسیارند کسانی که تنها به آینده می اندیشند و باز هم از لحظه ها و دقیقه ها و فرصت های طلایی که زمان حال در اختیارشان گذاشته است، خود را محروم می سازند! جالب این است که هر چقدر هم در مسیر زمان به پیش روند، به آن آینده ای که در ذهن خود مجسم کرده اند، نمی رسند؛ چون با گذر از امروز به فردا، فردا نیز جزو زمان حال و امروز به شمار می رود و باز ذهن انسان به فرداهای بعد می اندیشد. چه دور و تسلسل بیهوده ای در اینجا به وجود می آید و چه فرصت هایی که برای شکفتن در اختیار انسان است و از بین می رود!

«... اگر گذشته را زنده بداری، آن وقت در حال، مرده خواهی بود. اگر کسی بخواهد در حال، زنده باشد، باید گذشته را به خاک بسپارد. هر لحظه دست به کار غبارروبی گذشته باش. نگذار روی هم انباشته شوند. گذشته چیزی نیست جز پوسته ای مرده که پرنده از آن پریده. سعی نکنید پوسته های

ص:56

مرده را انبار کنید؛ تبدیل به محبس شما می شوند. مزاحم شما می شوند. بار شما را سنگین می کنند و حرکت را از شما می گیرند».(1)

ص:57

«من می خواهم پیوسته زمان حال را کانون توجه قرار دهم. به جای اندیشیدن به رویدادهای احتمالی آینده، باید به زمان شعف انگیز اکنون چنگ بیندازم و در انجام هر کار، از لحظه لحظه آن بهره جویم».(1)

از این سخنان می توان دریافت که نباید فرصت هایی را که اکنون در اختیار داریم، به راحتی از دست بدهیم. در واقع، باید نوعی مرزبندی دقیق بین گذشته و حال و آینده ایجاد کنیم.

ص:58

است که کار امروز را همین امروز به شایستگی و به طور کامل انجام دهیم؛ زیرا این یگانه راهی است که خوش بختی ما را در آینده تأمین می کند».(1)

«در این دنیا فقط یک راه برای استفاده از گذشته وجود دارد و آن، این است که با خونسردی اشتباهات گذشته خود را تجزیه و تحلیل کنیم و از آنها عبرت بگیریم».(2)

ص:59

ص:60

خواجه عبدالله انصاری

( ( (

بیا تا برآریم دستی ز دل

که نتوان برآورد فردا ز گِل

به فصل خزان در، نبینی درخت

که بی برگ ماند ز سرمای سخت

سعدی

( ( (

شب گور خواهی منوّر چو روز

از اینجا چراغ عمل برفروز

سعدی

( ( (

نگه دار فرصت که عالم دمی است

دمی پیش دانا به از عالمی است

سکندر که بر عالمی حکم داشت

در آن دم که می رفت عالم گذاشت

سعدی

وقت را تیغ گفته اند برّان

که بود بی توقفی گذران

هر کجا تیز بگذرد آن تیغ

وانگردد به وای وای و دریغ

گرچه باشد گذشتنش نفسی

لیک تأثیر آن قویست بسی

جامی

( ( (

هر چه بینی در جهان دارد عوض

گر عوض حاصل تو را گردد غرض

بی عوض دانی چه باشد در جهان

عمر باشد، عمر، قدر آن بدان

شیخ بهایی

( ( (

وقت غنیمت شمار

ورنه چو فرصت نماند

ناله که را داشت سود؟

اَه، کی آمد به کار؟

(شاعر ناشناس، به نقل از: کشکول)

ای اهل شوق! وقت گریبان دریدنست

دست مرا به سوی گریبان که می برد؟

سنایی

ص:61

شب های هجر را گذرانده ایم و زنده ایم

ما را به سخت جانی خود، این گمان نبود

شکیبی

( ( (

ص:62

امیدی گنابادی

ص:63

ز دیرجوشی طبع و ز زودرنجی دل

حیات من همه در عزلت و عذاب گذشت

درون حجب هنرپوش خود نهان گشتم

ز ضعف و هستی من جمله در حجاب گذشت

پژمان بختیاری

ص:64

زمان غفلت و این بود شادمانی من

ندیده ام به جهان غیر تلخ کامی و رنج

ز دوزخ است مگر آب زندگانی من؟

تو ای حریف زبان آور اندرین سودا

چه بهره ها که نبردی ز بی زبانی من

خموش کن که دل آزرده می شوند ای دل

ز نوحه خوانی من، دوستان جانی من

پژمان بختیاری

گهر وقت بدین خیرگی از دست مده

آخر این درّ گران مایه بهایی دارد

صرف باطل نکند عمر گرامی، پروین

آن که چون پیر خرد راهنمایی دارد

پروین اعتصامی

ص:65

ص:66

پروین اعتصامی

ص:67

بیا که عمر چون باد بهار می گذرد

به کار باش که هنگام کار می گذرد

عمعق بخارایی

مرد خردمند هنرپیشه را

عمر دو بایست در این روزگار

تا به یکی تجربه آموختن

در دگری تجربه بردن به کار

سعدی

دریغ و درد که دوران کودکی بگذشت

که جاودان به جهان نیک بخت نتوان برد

دکتر علی صدارت

دریغا دیده ره بین نداری

به غفلت عمر شیرین می گذاری

به سر بردی به غفلت روزگاری

مگر در گور خواهی کرد کاری

عطار نیشابوری

قدر وقت ار نشناسد دل و کاری نکند

بس خجالت که از این حاصل اوقات بریم

حافظ

چو بر روی زمین باشی توانایی غنیمت دان

که دوران ناتوانی ها بسی زیر زمین دارد

حافظ

ص:68

ص:69

( گویند ابوریحان بیرونی در پشتکار و اهتمام و بهره گیری از فرصت ها، فردی بی نظیر بود. حکایت زیر علاقه فراوان او به علم و دانش و استفاده از فرصت های محدود عمر را نشان می دهد:

«آن گاه که در بستر بیماری، نفس در سینه او به شماره افتاده بود، یکی از یارانش بر او درآمد و بر بالین او نشست. در آن حال، ابوریحان از او پرسید: حساب «جده های هشت گانه» را که وقتی مرا گفتی، بازگوی که چگونه بود؟ دوستش گفت: اکنون چه جای این سؤال است؟ گفت: ای مرد! کدام یک از این دو امر بهتر است: این مسئله را بدانم و بمیرم یا ندانسته و جاهل درگذرم؟ گوید: پس آن مسئله را به او گفتم و از آنجا بیرون شدم. هنوز قسمتی از راه را نپیموده بودم که شیون از خانه او برخاست».(1)

( «همچنین، نقل می کنند که میرزای شیرازی در بستر بیماری بود و اطرافیان می خواستند او را در این دقیقه های واپسین عمر به سخن گفتن وادارند. هر چه می گفتند، چشم های مبارک ایشان بسته بود. یکی از طلاب که برای عیادت ایشان آمده بود، گفت: الان او را وادار به سخن گفتن می کنم و مسئله ای پرسید و گفت: آقا خوردنِ ته دیگ سوخته چه حکمی دارد؟ آقا چشم هایش را باز کرد و فرمود: مانعی ندارد. برای اینکه اگر چیزی بخواهد از نظر شرعی مانعی داشته باشد، یا باید نجس باشد یا باید خبیث باشد و یا اینکه ضرر داشته باشد و...».(2)

( صاحب جواهر، با نوشتن یک دوره فقه، ثابت کرد انسان زمانی موفق و پیروز می شود که بتواند در برابر سختی های زندگی سربلند بیرون آید. این عالم

ص:70

بزرگوار در استفاده از وقت بسیار کوشا بوده و حکایت زیر نشان دهنده اهمیت وقت در نزد ایشان است:

«ایشان در یکی از روزهایی که به نوشتن این کتاب (جواهر) گران بها و شریف مشغول بود، فرزندشان از دنیا رفت و پدر و مادر را در غم و اندوه فرو برد. مراسم غسل و کفن انجام شد، ولی تشییع جنازه و تدفین به فردا موکول گردید. لذا جنازه را در خانه مرحوم صاحب جواهر گذاردند. ایشان یک خانه محقر با دو اتاق داشتند که یکی از آنها برای مطالعه و دیگری برای خانواده شان بود. لذا ناچار، تابوت فرزند را در اتاق مطالعه قرار دادند. آقا بعد از اینکه نمازشان را در مسجد خواند و به منزل مراجعت فرمود، از یک طرف جنازه پسر را می دید و از درگذشت او ناراحت بود و از طرفی دیگر می بایست کتابشان را بنویسد. لذا بر سر جنازه جوان، دل را متوجه خدا کرده و مشغول نوشتن جواهر شد و ثواب آن را برای فرزندشان نثار و هدیه کرد».(1)

کتاب جواهر، درّی گران بهاست که در حوزه های علمیه درخشید و اهل علم و فقه از آن بهره ها جستند.

( «سکاکی مردی آهنگر بود و در کار خود مهارت بسیاری داشت. گویند روزی با آهن، صندوقچه ای بسیار کوچک و ظریف ساخت و آن را به دربار پادشاه وقت برد و منتظر دریافت پاداش و انعام از سوی شاه شد. در همین وقت، یکی از دانشمندان وارد مجلس شد و شاه و تمامی حاضران به احترام او از جای برخاستند. سکاکی به شدت تحت تأثیر قرار گرفت و پرسید که این شخص کیست؟ در جواب وی گفتند که یکی از علمای معروف است. سکاکی

ص:71

به فکر فرو رفت و از اینکه عمر خود را در مسیری غیر از کسب علم تلف کرده بود، اندوهگین شد. به همین خاطر، پس از خروج از دربار، مستقیماً به سوی مدرسه شهر شتافت تا درس فقه بیاموزد، ولی به او گفتند که سن و سالش اجازه تحصیل را به او نمی دهد. سکاکی دست بردار نبود.

ازاین رو، معلم یک مسئله بسیار ساده فقهی را به او آموخت و از او خواست که آن را به یاد بسپارد و فردا در مدرسه بیان کند. با وجودی که سکاکی تلاش فراوانی کرد، ولی موفق نشد و مورد تمسخر دیگران قرار گرفت. ده سال از این ماجرا گذشت. روزی از شدت اندوه و دل تنگی سر به کوه و صحرا نهاد و گذرش به جایی افتاد که قطره های آب از بلندی بر روی تخته سنگی می چکید و بر اثر مداومت، سوراخی در دل سنگ ایجاد شده بود. سکاکی با مشاهده آن منظره، با خود گفت: «نه ذهن و حافظه تو از این سنگ سخت تر است و نه علم از این آب نرم تر. اگر مداومت و پشتکار داشته باشی، سرانجام موفق خواهی شد».(1)

این را گفت و به شهر بازگشت و با اینکه حدود 40 سال داشت، به کسب علم پرداخت و با توکل به خدا و جدیت در کار، به عنوان یکی از دانشمندان و فضلای روزگار خود شناخته شد. حاصل تلاش های او در کتاب های گوناگونی جمع آوری شده است که از آن جمله می توان به کتاب مفتاح العلوم او اشاره کرد. این کتاب، شامل چهارده علم در زمینه های گوناگون ادبی است.

«گویند بزرگمهر، وزیر دانشمند انوشیروان، سحرخیز بود و دیگران را هم _ از جمله انوشیروان را _ به سحرخیزی فرا می خواند و پیوسته به انوشیروان می گفت: «سحرخیز باش تا کامروا باشی!» از بس بزرگمهر این

ص:72

جمله را تکرار کرد، انوشیروان خشمگین شد و تصمیم گرفت که او را گوشمالی دهد. به همین دلیل، به چند نفر از سربازان دستور داد که در هیئت دزدان درآیند و سحرگاهی جلوی بزرگمهر را بگیرند و همه اموال و لباس او را به غارت برند و فقط لباس زیر بر تنش بگذارند. دستور شاه اجرا می شود و بزرگمهر با همان حالت به دربار می آید. انوشیروان او را به باد مسخره و استهزا می گیرد و به او می گوید: «شما که این همه مرا به سحرخیزی پند و اندرز می دهید، اینک این ثمره و نتیجه سحرخیزی است که دامن گیر شما شده است؟! باشد که دیگر نه خودت سحرخیز باشی و نه مرا به آن سفارش کنی!»

بزرگمهر بی درنگ پاسخ می دهد: «قربان، سحرخیزی همیشه سودمند است. منتهی [امروز] دزدان از من سحرخیزتر بودند و به همین جهت هم در کار خود موفق بودند و کامیاب شدند!»

انوشیروان با این پاسخ محکم، از غفلت و بی خبری بیرون آمد و از این سخن پند گرفت و از وزیر فرزانه خویش پوزش طلبید و دستور داد لباس و وسایل بزرگمهر را به همراه خلعت فاخر به او بازگردانند».

( «در زمان جنگ، مردی را به صحرای موجاو در کالیفرنیا برای تربیت سربازان می فرستند. زن نیز با شوهر خود همراه می شود، ولی از اینکه مجبور است در چنان مکانی زندگی کند که درجه حرارتش به 125 درجه می رسد، به سختی ناراحت می شود، به ویژه زمانی که شوهرش را برای مانور به صحرا می فرستند و او ناگزیر است در کلبه ای تنها و بی کس زندگی کند؛ جایی که به جز سرخ پوستان و مکزیکی ها که بیشتر آنها انگلیسی بلد نبودند، کسی زندگی نمی کرد.

ص:73

به همین خاطر، این زن از داشتن هم زبان نیز محروم بود. خودش می گوید که نامه ای به والدینم نوشتم و به آنها گفتم که حتی دقیقه ای دیگر نمی توانم در این سرزمین دورافتاده زندگی کنم. پدر این زن در پاسخ، تنها دو سطر برایش می نویسد که آن دو سطر زندگی او را دگرگون می سازد: «از پنجره زندان، دو نفر زندانی، خارج را می نگریستند. یکی گل و لای دید و دیگری ستارگان فروزان.»(1) منظور پدر از بیان این دو جمله، این بود که باید آن زن بینش خود را تغییر دهد و به قول سهراب سپهری، «چشم ها را باید شست».

این زن می گوید که پس از مطالعه نامه پدرم و توجه به مفهوم آن، سعی کردم به جای اینکه همواره کمبودها و زشتی ها و سختی های منطقه ای را که در آن گرفتار شده بودم ببینم، زیبایی ها و خوبی ها را هم مشاهده کنم. او پس از آن با بومیان دوست شد و به کارهای بافندگی و سفالی آنها علاقه نشان داد و کوشید تا فنون و صنایع دستی آن منطقه را یاد بگیرد. همچنین، در زمینه گونه های گیاهی و جانوری منطقه به مطالعه پرداخت و ضمن آن، صدف ها و گوش ماهی هایی متعلق به میلیون ها سال پیش را جمع آوری کرد و حاصل این مطالعه و بررسی را در کتابی به نام بازوهای درخشان نوشت. خودش می گوید: «از زندانی که خود ساخته بودم، به خارج نگریستم و ستارگان فروزان را یافتم».

( «یک کشاورز اهل فلوریدا پس از خرید یک مزرعه متوجه شد که تعداد زیادی مار زنگی در آن زمین وجود دارد. افزون بر آن، خاک زمین استعداد رویش گیاه خاصی را ندارد. به همین دلیل، در ابتدا بسیار دل سرد و نومید می شود و سعی می کند زمین را بفروشد، ولی موفق به این کار نمی شود. سرانجام فکری به خاطرش می رسد و تصمیم می گیرد از فرصتی که در

ص:74

اختیارش نهاده شده است، نهایت استفاده را ببرد. او به مطالعه زندگی مارها می پردازد و متوجه می شود که بسیاری از گونه های نادر مار در مزرعه اش وجود دارد. بنابراین، با آزمایشگاه های سم شناسی ارتباط برقرار می کند و گونه های کمیاب خود را به آنها می فروشد.

همچنین، درمی یابد که گوشت برخی مارها برای تهیه کنسرو و پوست آنها برای تهیه کفش و کیف زنانه مناسب است. ازاین رو، با کارخانه هایی که در این زمینه ها کار می کردند، قرارداد می بندد و در مدتی کوتاه به ثروت و شهرت زیادی می رسد. از سوی دیگر، مزرعه او مکان مناسبی برای بازدید جهانگردان می شود و سالانه حدود 20 هزار جهانگرد از مارهای سمی آن مزرعه دیدن می کنند».(1)

این دو داستان پایانی نه تنها نشان دهنده عزم و اراده آدمی در رویارویی با مشکلات و سختی هاست، بلکه بیانگر خلاقیت و ابتکار عمل انسان در استفاده از فرصت ها و ابرهای زودگذری است که در زندگی اش پدیدار می شوند. شاید اگر هر یک از قهرمانان این حکایت ها، به جای همت و استفاده بهینه از زمان و مکانی که در آن قرار گرفته بودند، به آه و ناله بسنده می کردند، نه تنها موفقیتی در زندگی به دست نمی آوردند، بلکه دچار افسردگی و بیماری های روانی و جسمانی بسیاری می شدند و حیات خویش را به خطر می انداختند.

«بسیاری از افراد، علت شکست خوردن خود را در زندگی، پیش نیامدن فرصت های خوب برای خود قلمداد می کنند. حال آنکه مردان بزرگ، فرصت ها را خلق کرده اند، به طوری که حتی از عادی ترین وقایع، بزرگ ترین فرصت ها را به وجود آورده اند. بنابراین، اشتباهی بزرگ تر از این وجود ندارد

ص:75

که انسان به جای اینکه برای خود فرصت بیافریند، در طول عمر منتظر فرصت بنشیند».(1)

«مردان بزرگ هیچ چیز را در اختیار بخت نگذاشته، کاخ سرنوشت خود را به دست خود پی افکنده اند. آنچه ما بخت و اقبال می نامیم، چیزی جز بیداری بعضی اشخاص در استفاده از فرصت های فرّار نیست».(2)

«به جای ماتم گرفتن بر جنازه ناکامی های گذشته، باید برای پیروزی های آینده فعالیت کرد. گذشته، مرده و مرمّت ناپذیر است. آنچه قابل اصلاح است، حال و آینده است. پس برخیز این ماده خام حال و آینده را به شکل و صورتی که دلخواه توست، دربیاور!»(3)

ص:76

گفت آخر به وقت جان دادن

خنده ات چیست وین خوش استادان؟

گفت خوبان چو پرده برگیرند

عاشقان پیششان چنین می میرند

حکیم سنایی

و شیرازه این نوشتار را با کلمات گوهربار امام سجاد(ع) به پایان می بریم:

پروردگارا! هم اکنون روز تازه ای را آغاز می کنیم و تمتع دیگری را از تمتعات حیات درمی یابیم.

پروردگارا! امروزِ ما نیز همچون روزهای دیگر به شب خواهد رسید و ما را شب هنگام بدرود خواهد گفت.

پروردگارا! به روان مقدس محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله درود فرست و آن چنان کن که در روشنایی خورشید، جان ما هر لحظه بر روشنایی بیفزاید و نعمت عبادت و اطاعت بهره ما باشد و از گناهان کوچک و بزرگ در پناه عفاف برکنار بمانیم.

آن چنان کن که روزنامه روز ما به حسنات اعمال ما زینت یابد؛ از نیکوکاری آغاز شود و به سپاس گزاری پایان یابد. ما را در پیشگاه فرشتگان سپیدپوش که دفتر کار و کردار ما را بنویسند، سیاه روی و شرمسار مساز و جز ملامت و سعادت نصیبمان مفرمای.

خداوندا! به هر ساعت که از روز ما بگذرد، ما را به طاعتی مقبول برخوردار فرمای و همچنان در دهان ما شکرگذار تا به پاس این سعادت، سپاس تو را بگذاریم و فرشتگان تو را بر سپاس گزاری خود گواه گیریم.

اللهمَّ صل علی محمد و آله. هم در این روز و هم در شبی که دنبال روز فرا رسد و در شب ها و روزهای عمر ما، ما را با خیر و صلاح مقرون ساز و

ص:77

عنایتی کن که سنت های حسنه را زنده بداریم و از بدعت های ناصواب احتراز جوییم.

پروردگارا! به روان محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله رحمت فرست و چنان [کن] که امروز برای ما فرخنده ترین روزها باشد؛ روزی باشد که در رضای تو بر ما سپری شود، به یاد تو آغاز گردد و در یاد تو پایان پذیرد و مقدر فرمای که روز ما برای ما بهترین هم نشین باشد.(1)

ص:78

ص:79

ص:80

8.حسینی سیرجانی، سیدمحمود، کلید سعادت، نشر روح، چاپ خانه نهضت، چاپ اول، اسفند 1370.

9.حکیمی، محمدرضا، محمد و علی، ترجمه الحیاه، ترجمه: احمد آرام، ویراستار: محمدرضا حکیمی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1363.

10.حکیمی، محمود، هزار و یک حکایت تاریخی، (4 جلد)، تهران، انتشارات قلم، چاپ حانه مهارت، چاپ دوّم، 1369.

11.ذوالفقاری، غلامحسین، رهنمون، انتشارات سخن، چاپ چهارم، زمستان 1371.

12.زمانی وجدانی، مصطفی، حدیث تربیت کودک، پیام آزادی، چاپ ششم، 1370.

13.سخایی، سیده مژگان، بارقه نور(موحدان از منظر موحدان) (دفتر دوم)، فرهنگ منهاج، چاپ کوثر، چاپ اول، 1386.

14.سروش، عبدالحمید، مدیریت زمان، مؤلف، چاپ مخبر اسلام، شهریور 1372.

15.سعدی، ابومحمد مصلح بن عبدالله، بوستان، به تصحیح: حسین استادولی، انتشارات قدیانی، چاپ اول، بهار 1369.

16._________________ ،گلستان، به تصحیح: حسین استادولی، انتشارات قدیانی، چاپ اول، 1369.

ص:81

17.شیخ بهایی، بهاءالدین محمد بن حسین عبدالصمد عاملی، کشکول، ترجمه: عزیزاله کاسب، انتشارات گلی، چاپ اول، تابستان 1374.

18.کارنگی، دیل، آیین زندگی، ترجمه: محمود آذین فر، نشر آریان، چاپ شانزدهم، 1375.

19.کارنگی، دیل، جیمز آلن و آلا وایلر، رمز موفقیت، ترجمه و تدوین: محمدجواد پاکدل و مسعود میرزایی، انتشارات پیک فرهنگ، چاپ خانه دیبا، چاپ سوم، 1370.

20.گواین، شاکتی، خزانه بیکران کامیابی، ترجمه: اشرف عدیلی، تهران، نسل نواندیش، چاپ اول، تابستان 1378.

21.مجلسی، محمدباقر، گلچین حکمت (برگزیده ای از کتاب روضه بحارالانوار)، ترجمه و تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، قم، مؤسسه بوستان کتاب قم، چاپ خانه دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1384.

22._______________ ، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404 ه_ .ق.

ص:82

3.علوی پناه، سیدکاظم، حمیدرضا متین فر و فریدون سرمدیان، ارزیابی کاربری داده های ماهواره ای از نظر صرفه جویی وقت، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تهران.

4.ارزیابی ارزش های فرهنگی، علمی، اقتصادی و اجتماعی وقت در حفاظت معنوی، اخلاقی، بهداشتی، روانی و زیستی محیطی جامعه.